noarderljocht.com
Walvisvaarders op Spitsbergen
In 1596 ontdekte Willem Barentsz op zijn tocht om een noordoostelijke route naar Azië te vinden, de eilandengroep, die we nu als Spitsbergen kennen. Ook had hij gezien, dat er zich in de baaien aan de westkust grote hoeveelheden walvissen zwommen. Een Engelse expeditie, in 1607, geleid door Henry Hudson, maakte in het journaal melding van de grote vissen rond Spitsbergen. Pas enkele jaren later leek de belangstelling voor de walvis gewekt. Ook nu waren het de Engelsen, die in 1611 een aanvang met de jacht maakten. Een jaar later, in 1612, zou het eerste Nederlandse schip, de Neptunus, onder leiding van Willem Cornelisz van Muyden, richting Spitsbergen zou koersen. Door het ontbreken van enige kennis, zowel bij de Engelsen als de Nederlanders, waren de vangsten niet bijster succesvol. Dat zou veranderen met de komst van Baskische walvisvaarders, die niet alleen veel meer bedreven waren in het vangen van de walvissen, maar ook met de verwerking van van het spek. Spoedig verschenen er meer schepen in de wateren rond Spitsbergen, naast de Engelsen en de Nederlanders ook Baskische en Deense schepen.
Het Hoge Noorden lonkt.... op naar Spitsbergen
Aangetrokken door de verhalen over grote rijkdommen, visgronden en een mogelijke noordoostelijke doorvaart naar het Verre Oosten maken reders in Engeland, Denemarken en Nederland zich op voor een nieuw avontuur in het nog zo goed als onbekende Hoge Noorden.... De wetenschap, dat het geen gemakkelijk avontuur wordt, wordt op de koop toe genomen. Menig schip en bemanningslid keert niet terug in Nederland.
|
Rechts: Deze kaart van de westkust van Spitsbergen wordt toegeschreven aan Robert Fotherby, die hij tijdens de expeditie van de Londense Muscovy Company in de zomer van 1613 maakte. Bron: American Antiquarian Society.
Zie voor de complete bronvermelding onderaan op deze pagina. Voor meer over de topografische namen op deze kaart klik je hier.
In het ijs beland. Een muurschildering in Museum Behouden Huys, West-Terschelling.
|
|
De Noordsche Compagnie
De Noordsche-Groenlandsche Compagnie (ook wel Compagnie van Spitsbergen maar meestal aangeduid als Noordsche Compagnie) werd op 27 januari 1614 op Vlieland opgericht door kooplieden uit vijf Hollandse steden: Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen, Delft en Rotterdam. Door de Staten Generaal werd aan de compagnie octrooi verleend, waardoor deze voor drie jaar het alleenrecht verkreeg in Arctische wateren op walvissen te jagen. De Compagnie werd na 1616 uitgebreid met kooplieden uit de Zeeuwse steden Vlissingen, Middelburg en Veere. In 1636 traden kooplieden van de kamers van Stavoren en Harlingen toe.
Het handelsgebied van de Noordsche Compagnie strekte zich uit van de Straat Davis bij Newfoundland tot aan Nova Zembla.
De Neptunus van Willem Corneliszoon van Muyden uit Amsterdam was één van de eerste schepen, die uitvoer richting de noordelijke wateren. Naast de uit Noord-Hollanders bestaande bemanning waren er ook nog vijf Franse Basken en een Engelse loods aan boord. In de beginjaren maakte de Noordsche Compagnie veel gebruik gemaakt van Baskische harpoeniers en stuurlieden.
Het handelsgebied van de Noordsche Compagnie strekte zich uit van de Straat Davis bij Newfoundland tot aan Nova Zembla.
De Neptunus van Willem Corneliszoon van Muyden uit Amsterdam was één van de eerste schepen, die uitvoer richting de noordelijke wateren. Naast de uit Noord-Hollanders bestaande bemanning waren er ook nog vijf Franse Basken en een Engelse loods aan boord. In de beginjaren maakte de Noordsche Compagnie veel gebruik gemaakt van Baskische harpoeniers en stuurlieden.
Met een kleine roeisloep wordt een walvis aangevallen. Is de walvis eenmaal gedood, wordt deze naar het strand gesleept. Op het strand worden de speklagen weggesneden en in ovens gekookt. De traan wordt in vaten gegoten.
De foto toont een deel van het diorama in Museum Behouden Huys, West-Terschelling. Klik hier voor een uitvoerige beschrijving van de jacht op de walvis en de verwerking van het dier, zoals Robert Fotherby deze optekende in zijn verslag van een reis in augustus 1613.
De foto toont een deel van het diorama in Museum Behouden Huys, West-Terschelling. Klik hier voor een uitvoerige beschrijving van de jacht op de walvis en de verwerking van het dier, zoals Robert Fotherby deze optekende in zijn verslag van een reis in augustus 1613.
Nederlandse walvisvaarders
op Spitsbergen
Vanaf 1612 werd er op Spitsbergen een aantal plaatsen ingericht voor het verwerken van walvissen. De waarschijnlijk grootste walvisnederzetting werd op Amsterdam Eiland gebouwd: Smeerenburg. Op deze pagina kijken we verder nog naar de Nederlandse nederzettingen op Ytre Norskøya, waar zich de Zeeuwsche Uitkijk bevond, Denen Eiland (Danskøya), Graven Eiland (Gravneset) en Eider Eiland (nu: Steggholmen).
Amsterdam Eiland - Amsterdamøya
Amsterdam Eiland (Amsterdamøya) voor de noordwestkust van Spitsbergen doet anno 2020 nog maar nauwelijks denken aan de bedrijvigheid van zo'n drie honderd en vijftig jaar geleden. Op de restanten van een aantal traanovens en een paar gehavende graven na, zijn er weinig andere sporen te vinden van de Nederlandse nederzetting Smeerenburg.
|
Fridtjof Nansen schreef in 1920 in zijn "En ferd til Spitsbergen': ".....aan deze kant van het eiland de hoopjes zand.... de enige herinnering aan de Gouden Eeuw van Holland".
In het noordwesten van Svalbard liggen het Deens Eiland (Danskøya), Amsterdam Eiland (Amsterdamøya) en het Zeeuws Eiland (Ytre Norskøya) met aan de oostkant van dat eiland de Zeeuwse Uitkijk.
Kaartbron: TopoSvalbard - Norsk Polar Institutt. |
|
De vlakke zuidoostpunt van Amsterdam Eiland (Amsterdamøya) was een goede locatie voor een walvisstation. Vlakbij de rijke visgronden bood de baai een redelijk beschermde ankerplaats voor de schepen.
Deze plaquette herinnert aan de Nederlandse nederzetting Smeerenburg. Spitsbergenkenner en gids Andreas Umbreit wijst de plekken aan, waar de restanten van de traanovens zijn.
|
|
Op basis van archeologisch onderzoek, verricht door het Arctisch Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen, wordt duidelijk, dat Smeerenburg veel minder bewoners had dan sommige schrijvers hadden beweerd. In plaats van duizenden inwoners, (sommige bronnen spreken zelfs van 20.000!) toonden de opgravingen dat er slechts een twintigtal huizen stond met plek voor niet meer dan twee honderd mensen. Op de maquette, die eerder in Museum Sorgdrager in Hollum op Ameland te zien was, zijn de acht ovengroepen van de Kamers van Hoorn, Delft, Deense (Enkhuizen), Veere, Vlissingen, Middelburg en Amsterdam weergegeven. De twee traanovens van Hoorn waren tot 1623 in Deens eigendom (Kopenhagen). Op die van Enkhuizen na, bestonden de ovengroepen uit dubbele kookpotten.
|
|
|
|
In 1928 vond de Noorse onderzoeker Thorolf Vogt de restanten van acht traanovens, waarbij de meest oostelijke, die van de Kamer van Amsterdam (8), reeds op het strand lag en bij vloed onder water verdween. Inmiddels zijn de restanten van deze twee ovens geheel door de zee verzwolgen.
Van west naar oost: Hoorn (1), Delft (2), Enkhuizen (3), Veere (4), Vlissingen (5), Middelburg (6) en Amsterdam (7).
Onder: Bij de enkele traanoven van Enkhuizen was een kleine geschutsopstelling met twee kanonnen ter bescherming van de nederzetting gemaakt (aangegeven met het witte kruis).
|
Deze schetskaart van Smeerenburg is gemaakt op basis van de archeologische onderzoeken van Thorolf Vogt (1928) en die van het Arctisch Centrum van de RUG in 1979-1981. De topografie van het terrein is globaal, zoals Vogt deze in 1928 aantrof. Op dat moment waren de twee ovens van Amsterdam (geheel rechts) al bijna verdwenen. Deze worden op de tekening aangegeven met de paarse bollen. In een iets lichtere tint zijn de restanten van de 'blubber' weergegeven. In bruine kleur is de waarschijnlijke positie van de gebouwen weergegeven. De beschikbare bronnen vertonen met name een verschil in de positie van de gebouwen van de Kamer van Hoorn.
|
In donkerblauw zijn de restanten van graven aangegeven: linksboven op de kaart en enkele meters ten zuidoosten van de dubbele oven van de Kamer van Middelburg. In de donkerbruine kleur zijn de grootste losliggende keien/gesteentebrokken weergegeven. De positie van het grote scheepvaartbaken is met een rood kruis aangegeven.
Foto rechts: In zuidoostelijke richting kijkend naar het baken, met op de achtergrond de Frambreen. |
|
Deze luchtfoto van de Smeerenburgodden toont ongeveer hetzelfde gebied als dat van het kaartje hierboven. De positie van het baken is goed te zien, maar de restanten van de ovens zijn iets minder goed waar te nemen.
Bron: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt (NPI).
Bron: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt (NPI).
Op de onderstaande foto zijn de restanten van de traanovens rood omcirkeld. Helemaal rechts de nagenoeg verdwenen resten van de achtste oven. De foto dateert uit 2014.
Bron: Thuestad, Alma & Tømmervik, Hans & Solbø, Stian & Barlindhaug, Stine & Flyen, Anne & Myrvoll, Elin & Johansen, Bernt. (2015). Monitoring cultural heritage environments in Svalbard: Smeerenburg, a whaling station on Amsterdam Island. EARSeL eProceedings. 14. 37-50. 10.12760/01-2015-1-04.
Hierboven en rechts: Tal van gereedschappen als bijlen, lansen en harpoenen zijn in het Svalbard Museum in Longyearbyen tentoongesteld.
Voorraadpot, opgegraven op Spitsbergen (circa 1614-1650). Foto gemaakt op de tentoonstelling "Spitsbergen79", in het Universiteitsmuseum, RuG.
|
|
|
Links: Deze wollen muts komt uit één van de graven op de Zeeuwse Uitkijk. Hij werd gedragen door een man die in de eerste helft van de achttiende eeuw overleed. De man stierf toen hij bijna veertig was. Net als de meeste andere walvisvaarders leed hij aan ondervoeding en scheurbuik. De muts is enigszins verkleurd, maar is verder bijzonder goed bewaard gebleven. Hij bestaat uit twee delen: een effen, grofgebreide binnenmuts en een fijngebreide buitenmuts met motief. De buitenmuts is machinaal gebreid. Het patroon is ontstaan door bepaalde delen van de wol te verven. De oorspronkelijke kleuren van deze muts waren waarschijnlijk rood, wit en blauw. Foto gemaakt tijdens de tentoonstelling "Spitsbergen79".
Pijpkoppen, opgegraven op Spitsbergen (1600-1625).
|
Zeeuwse Uitkijk - Ytre Norskøya
|
In 1617 bouwden Zeeuwse walvisvaarders op de noordwestkant van Ytre Norskøya een traankokerij. Vanaf het hoogste punt van het eiland konden ze een oogje op de zee houden: de Zeeusche Uytkyck (Zeeuwse Uitkijk).
Uitsnede van NPI luchtfoto S36-1491, gemaakt in 1936 vanaf een hoogte van 3000 meter. De foto is in zuidwestelijke richting genomen. Op de voorgrond Ytre Norskøya, met links daarachter: Indre Norskøya. Het langwerpige eiland rechts is Klovningen.
Bron: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt (NPI). |
|
In 1980 vertrok een tweede expeditie vanuit het Arctisch Centrum naar het eiland Zeeuwse Uitkijk. Dit onderzoek was erop gericht om meer gegevens te verzamelen over de fysieke conditie van de walvisvaarders. Ter plaatse ontdekte men een groot grafveld met stoffelijke overschotten van jonge en oude mannen. Eén van hen was een jongen van slechts veertien jaar oud. De onderzoekers ontdekten dat een groot deel van deze mannen op den duur aan scheurbuik had geleden, een ziekte die wordt veroorzaakt door een geb rek aan vitamine C. Ook ontdekte men dat de veelal wollen kleding van de walvisvaarders in feite nauwelijks bescherming bood tegen de genadeloze kou in het poolgebied.
Het grafveld aan de zuidwestkust van Ytre Norskøya. De resolutie is zodanig, dat het grafveld slechts vaag te onderscheiden is.
Bron: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt (NPI). Rechts: Op de foto, samengesteld uit meerdere dronefoto's, zijn de afzonderlijke graven te onderscheiden. In dit grafveld is uitvoerig archeologisch onderzoek verricht. In diverse graven zijn uitzonderlijk goed geconserveerde kledingsstukken aangetroffen. De drone foto's (mosaic) van het grafveld Ytre Norskøya, werden gemaakt door Frits Steenhuisen, Arctisch Centrum RUG (2019).
|
|
Denen Eiland - Danskøya
Rond 1630 vestigden er zich in de Houker Baai (Virgohamna) aan de noordkant van het Denen Eiland de eerste Deense walvisvaarders. Echter in 1636 waren het kooplieden uit Stavoren en Harlingen, die zich hadden aangesloten bij de Noordsche Compagnie en er in de Houker baai een traankokerij, de Harlinger Kokerij, in bedrijf namen. Met het steeds schaarser worden van walvissen, kwam er nog geen tien jaar later een eind aan de activiteiten. In 1662, toen de kamer van Harlingen al niet meer bestond, werd de kokerij geïnventariseerd en te koop gezet. Tegenwoordig zijn de restanten van vijf gebouwtjes uit de walvisperiode zichtbaar, evenals de overblijfselen van drie dubbele traanovens. Net als aan de overkant, op Amsterdamøya, zijn de koperen kookpotten zelf verdwenen, maar de uitgeharde vetresten rond de potten markeren de plaats van de ovens nog goed. Ook zijn er nog enkele graven.
|
De Antigua ligt voor anker in het Danskegattet. Aan de andere kant van het water is Danskøya (Denen-eiland), waar de Harlinger Kokerij in Virgohamna was gevestigd.
De restanten van die nederzetting en de luchtschiphangar zijn links van het schip te zien. Alleen met speciale toestemming is het mogelijk Danskøya te bezoeken.
|
Het waren niet zo zeer de walvisvaarders die dit eiland in de bekendheid brachten, maar poolavonturiers als de Zweed Salomon August Andrée, die in 1896 en 1897 had gepoogd per ballon naar de noordpool te reizen. Enkele jaren later werden er vanuit Virgohamna* nogmaals expedities richting de pool begonnen. Eerst per hondenslee en later per ballon had de Amerikaan Walter Wellmann in 1906, 1907 en 1909 tevergeefs geprobeerd de Noordpool te bereiken. Kijk voor deze avonturen op 'Naar de Noordpool'.
* Virgohamna werd genoemd naar de SS "Virgo", het expeditieschip van de Zweedse constructeur en poolreiziger Salomon August Andrée's in 1896. Andrée bouwde aan de baai een ballon-loods (1896) en begon hier in 1897 zijn ballonvlucht in de 'Ørnen' naar de pool. Klik hier voor meer over de poolexpedities door de lucht.
|
|
Eens de plek van industriele activiteit, anno 2017 hebben de walrussen er het rijk alleen. Af en toe wordt de rust verstoord door nieuwsgierige toeristen.
Rond 1646 waren alle walvissen in de wateren rond Svalbard nagenoeg geheel uitgeroeid en kwam de jacht ten einde. In de laatste jaren herstellen de populaties van enkele soorten zich weer langzaam.
Graven Eiland - Gravneset
Op dit kleine schiereiland in het Magdalenafjord was een kleine traankokerij gevestigd. Er zijn tegenwoordig nog enkele overblijfselen en een aantal graven te vinden.
Gravneset in het Magdalenafjord. Foto: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt.
Eider Eiland - (nu) Steggholmen
In 1642 komt er een einde aan het bestaan van de Noordsche Compagnie; de walvisvaart gaat echter onverminderd door. De kokerij op de Zeeuwse Uitkijk wordt nog uitgebreid en er worden kokerijen gebouwd op het Eider Eiland (nu: Steggholmen) en in de Birger Bocht (Birgerbukta).
Dit is de enige bekende historische luchtfoto, waarop Eider Eiland (Steggholmen) is afgebeeld. Het is het kleine platte eilandje rechtsonder op de foto. Op de voorgrond is een deel van de Drottenneset te zien. Het eiland op de achtergrond is Fugløya. Uitsnede van NPI luchtfoto S38-0922 uit 1938. De foto is vanaf een hoogte van 3000 meter in westelijke richting gemaakt. Bron: TopoSvalbard, Norsk Polar Institutt (NPI).
Svalbard Museum
|
In het Svalbard Museum in Longyearbyen wordt ruim aandacht besteed aan de walvisjacht rond de eilandengroep. Uiteraard is er ook aandacht voor Willem Barentsz, die in 1596 de eilandengroep ontdekte en zijn laatste reis in het poolijs maakte.
|
Het gebouw van de Universiteit in Svalbard (UNIS), met rechts het Svalbard Museum.
|
|
Tot en met 1 maart 2020 was in het Universiteitsmuseum van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) de tentoonstelling "Spitsbergen79" te zien, naar aanleiding van de eerste grote Nederlandse wetenschappelijke expeditie, onder leiding van Louwrens Hacquebord.
De foto's op deze tentoonstelling komen van de hand van expeditiefotograaf Ben Bekooy en zijn gemaakt met een Nikon F3. |
|
Bronnen en media
|
Smeerenburg Gravneset, Kirstin Prestvold, Longyearbyen, 2001
Svalbard (Spitsbergen), Andreas Umbreit, Chalfont St. Peter, 2015
Svalbard Guide, Pål Hermansen, Oslo, 2013
Wildernis Woongebied en Wingewest, een geschiedenis van de Poolgebieden, Louwrens Haquebord, Amsterdam, 2015
Zeventiende- en achttiende-eeuwse kleding van walvisvaarders opgegraven op Spitsbergen, Sandra Comis, Groningen 2017
(lees hier de Engelstalige samenvatting) A short discourse of a voyage in the year of our Lord 1613 to the late-discovered contrye of Greenland, toegeschreven aan Robert Fotherby. Klik hier voor het deel van zijn journaal, waarin hij de walvis en de jacht en verwerking van walvissen en walrussen beschrijft. Op deze pagina vind je ook de volledige verwijzing naar de titel en naar de digitale versie van het origineel in de collectie van de American Antiquarian Society.
|
|
Op de Waddeneilanden zijn er nog talrijke voorbeelden van het walvisvaardersverleden. Op deze prent in 'De Noordwester' op Vlieland zijn walviskaken als monument op het kerkhof rond de kerk te zien. Anno 2021 is daar nog een enkele van overgebleven. Op Vlieland, maar ook op de andere Waddeneilanden, zijn walviskaken ook gebruikt als erfafscheiding. Van deze 'bonkepalen' zien we nog hier en daar restanten. (VRS4401).
Boven de voordeur van dit huis aan de Jan Jacobsweg in Hollum, Ameland bevindt zich dit tafereel, voorstellende Kapitein Ahab, op zoek naar de witte walvis, Moby Dick (RDV9907 en 9909).
In de tuin van Museum Sorgdrager in Hollum staat dit harpoenkanon van de walvisvaarder 'Willem Barendsz'. Het werd in 1986 aangeboden door de heer A.G. Schols (RDV9945).
|
|
Titelfoto: Uitsnede van een grotere plaat uit het journaal dat wordt toegeschreven aan Robert Fotherby uit 1613. De volledige titel van het journaal luidt: "A short discourse of a voyage in the year of our Lord 1613 to the late-discovered contrye of Greenland. Klik hier voor zijn uitvoerige beschrijving van de walvis en de walvisvangst.